تناسب و تعادل
معنای دیگر عدل « وَضْعُ کلِّ شَیْءٍ فی مَوْضِعِهِ » است. شهید مطهری با عنوان موزون بودن تناسب و تعادل ، از این تعریف یاد کرد ه اند. (14)
این معنا، عامترین معنای عدل است و تمام صفات فعلی خدا را دربر می گیرد ، خواه صفاتی که به جنب? تکوینی و وجودی اشاره دار ند
مانند خالق و حکیم یا صفاتی که جنب? ارزشی و اخلاقی دارند، مثل صادق و کریم.
یکی از اشکالات تعریف بالا این است که بر اساس آن، افعال به دو گون? عادلانه و ظالمانه تقسیم می شوند و دیگر جایی برای فضل و احسان
باقی نمی ماند. زیرا فعل در جایگاه خویش ، عدل ، و در غیر این صورت، ظلم خواهد بود . برای مثال اگر شخصی میز کارش را در جای مناسبی
از اتاق قرار دهد یا آب را در جای مناسب سفره که دست همه به آن برسد قرار دهد، عملش مصداق عدل است و در غیر این صورت،
ناعادلانه و ظالمانه است. در حالی که مطابق با مباحث پیشین، فعل از لحاظ عقلی و با نظر به متون اسلامی به سه قسم تقسیم میشود
که به تفصیل، بیان شد.
اشکال دیگر تعریف مذکور این است که عدل و ظلم به جنب? تشریعی و ارزشی افعال اشاره دار ند و مردم کسی را که آ ب را در جای مناسب سفره
قرار ندهد ، ظالم نمی دانند بلکه تنها فعل او را بر خلاف حکمت،معرفی می کنند. در واقع این تعریف، تعریف حکمت است نه عدل !
شهید مطهری در نقد این تعریف مینویسد:
هر جزء از اجزا ی دیگر مجزا است . در عدل به مفهوم اول ، مصلحت کل مطرح است و در عدل به مفهوم دوم مسئل? حق فرد مطرح است .
لهذا اشکا ل کننده برمی گردد و می گوید: من منکر اصل تناسب در کلّ جهان نیستم ولی می گویم رعایت این تناسب خواه ناخواه مستلزم برخی
تبعیضها میشود، آن تبعیضها از نظر کل روا است و از نظر جزء ناروا است. (15)
البته باید به این نکته توجه داشت که عدالت به معنای دادن حق هر کس به خودش ، مصداقی از حکمت و قرار دادن هر چیز در جای خودش است .
از این رو جایگاه مناسب حق این است که آن را به دارند? حق بدهیم. حدیث نقل شده از امام علی (علیه السلام) دربار? عدل و جود
بیانگر همین مطلب است:
در این حدیث امام علی (علیه السلام ) عدالت را برای سیاست و تدبیر عمومی ، بهتر از جود معرفی می کنند؛
عدل به این دلیل بهتر است که هر چیزی را در جای خویش قرار می دهد و حاکم بر اساس حقوق افراد جامعه با آنها تعامل می کند.
ولی در جود، حقوق افراد ملاک و محور قرار نمی گیرد ، د ر حالی که به دلیل محدودیت بیت المال و سهیم بودن تمام افراد جامعه در آن ،
تقسیم آن باید بر اساس حقوقی که قانون مشخص می کند، انجام پذیرد . زیرا و بدون چنین میزانی، کار به هرج و مرج و در نهایت تبعیض و تضییع
حقوق برخی افراد جامعه می انجامد.
اگر مقصود حضرت، تعریف عدل بود ، باید می فرمودند : « الْعَدْلُ وَضْعُ الأمُورِ مَواضِعَها »
------------- پی نوشت ----------------
14 - عدل الهی، ص 46
15- همان، ص 47
16 - شیخ طوسی، شرح جمل العلمو العمل، ص 83
